‘नेपाली समालोचनामा उत्तरवर्ती चिन्तनको प्रभाव’ विषयक विमर्शआयोजना

यसै गरी उपकुलपति डा. जगमान गुरुङले नेपाली मौलिकता, संस्कार र संस्कृतिलाई समालोचनामा जोड्नुपर्ने बताउनुभयो । उपकुलपति गुरुङले भन्नुभयो– “अब हामीले हाम्रै इतिहास, समाज र संस्कृतिको समालोचना बोल्नुपर्छ । विश्वका विभिन्न वादहरूका बारेमा नेपाली समाजमा बहस, छलफल र अध्ययन भइरहँदा योगमायावाद हुन सक्छ कि सक्दैन ? यसतर्फ हाम्रो ध्यान जानु पर्दछ” उहाँले भन्नुभयो । ।

सदस्य सचिव प्रा. जगत्प्रसाद उपाध्यायले नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले समालोचना दिवस मनाउने बारेमा पनि सोचिरहेको बताउनुभयो । उपाध्यायले भन्नुभयो– “पूर्वीय दर्शन हाम्रो हो । प्राचीन ज्ञानको उद्गमभूमि हाम्रै देश हो । हाम्रै ज्ञान, सीप युरोप/अमेरिकाबाट विज्ञान बनेर आयो । हामी केवल उपभोक्तामा सीमित हुन पुग्यौँ ।”

कार्यक्रमका संयोजक समेत रहनुभएका विभागीय प्रमुख प्रा. डा. गोपीन्द्र फौडेलले स्वागत मन्तव्य व्यक्त गर्दै कार्यत्रमको औचित्यमाथि प्रकाश पार्नुभएको थियो । प्राज्ञ पौडेलले नेपाली समालोचना क्षेत्र व्यापक रहेको र हाल समालोचना खण्ड खण्डमा विभाजित भएको धारणा राख्नुभयो । पौडेलले भन्नुभयो– “अबको समालोचना र त्यसको गन्तव्य कता होला ? नेपाली समालोचनाको अबको दिशा के हुने भन्ने मोटामोटी निचोडमा पुगौँ भन्ने कार्यक्रमको उद्देश्य हो । यस कार्यक्रमले कम्तिमा त्यसको रुपरेखा कोर्ने विश्वास छ ।”

‘नेपाली समालोचनामा उत्तरवर्ती चिन्तनको प्रभाव’ विषयमा धारणा राख्दै प्रवचनकर्ता प्रा. डा. लक्ष्मणप्रसाद गौतमले वि. सं. २०४८ साल नेपाली समालोचनाको मानक विन्दु रहेको बताउँदै त्यसपछिका समालोचनामा चिन्तनको धरातल फराकिलो भएको बताउनुभयो । गौतमले भन्नुभयो– “समालोचना भनेको ज्ञानको निर्माण हो । समालोचकमा तेस्रो दृष्टि हुनु आवश्यक छ ।” उहाँले इन्द्रबहादुर राईले समालोचनामा ज्ञानको निर्माण गरेको बताउँदै हालका समालोचकहरूले त्यो दिशा पक्रन नसकेको बताउनुभयो । प्रा. डा. गौतमले नेपाली समालोचनाको मौलिक पाटोमा जोड दिँदै नेपाली हावापानी र माटो सुहाउँदो समालोचना हुनुपर्ने धारणा राख्नुभयो ।

प्राज्ञ सभा सदस्य एवम् सहप्राध्यापक डा. रजनी ढकालले मोतीराम भट्टबाट सुरु भएको नेपाली समालोचना विधाले १३० वर्ष पूरा गरेको बताउनुभयो । उहाँले यस बिचमा नेपाली समालोचना क्षेत्रले धेरै फड्को मारेको बताउनुभयो । डा. ढकालले भन्नुभयो– “अहिले समालोचना क्षेत्र व्यापक बनेको छ । अहिलेको समालोचनाले समाज रूपान्तरण, सांस्कृतिक विविधता, पहिचान र स्थानीयताजस्ता विविध विषयलाई सुन्दर ढङ्गले अभिव्यक्त गरेको छ ।” उहाँले पछिल्लो समय मार्क्सवादी समालोचना अत्यन्त शक्तिशाली ढङ्गले उपस्थित भएको बताउनुभयो ।

प्रवचनकर्ता डा. अम्बिका अर्यालले उत्तरआधुनिकतावादको ऐतिहासिक पक्षको विवेचना गर्दै विदेशमा पुरानो भइसकेको उत्तरआधुनिकतावादलाई नेपाली समाजले भने नयाँ मानेर अपनाइरहेको बताउनुभयो । अर्यालले भन्नुभयो– “समालोचना मूलतः मार्क्सवादी र गैरमार्क्सवादी दुईओटा धारामा विभक्त छ तर, मार्क्सवादीहरू उत्तरआधुनिकतावादको विरोध गर्दागर्दै पनि नजानिँदो ढङ्गले त्यही विषयमा कलम चलाइरहेका छन् ।” उहाँले उत्तरआधुनिकतावादलाई आलोचनात्मक चेतका साथ हेर्नुपर्ने धारणा व्यक्त गर्नुभयो ।

प्रवचनकर्ता त्रयको धारणामा डा. मधुसूदन गिरी, प्रा. डा. भरत भट्टराई, डा. मुकुन्दशरण शर्मा, डा. धनप्रसाद सुवेदी, ज्ञानु अधिकारी, प्रा.डा. जे.एन. पाण्डे र उमेश न्यौपानेले जिज्ञासा तथा पूरक धारणा राख्नुभएको थियो । गोष्ठी प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका आजीवन सदस्य निनु चापागाईंको अध्यक्षतामा सम्पन्न भएको थियो ।

कार्यक्रमको समापन गर्दै सभाध्यक्ष निनु चापागाईंले उत्तरसंरचनावाद नै उत्तरआधुनिकतावादको प्रस्थान विन्दु भएको बताउनुभयो । नेपाली समाजमा वि. सं. २०४५ सालमा डा. अभि सुवेदीले उत्तरआधुनिकतावाद भित्र्याएको बताउँदै चापागाईंले उत्तरआधुनिकतावाद कुनै पनि हालतमा नेपाली समाज अनुकूल नरहेको बताउनुभयो । चापागाईंले भन्नुभयो– “उत्तरआधुनिकतावादले द्वैध चरित्रको प्रतिनिधित्व गर्दछ । यो आफैँमा विरोधाभासपूर्ण छ । यसले सिद्धान्तको विरोध गर्छ तर आफैँ सिद्धान्त निर्माण गर्छ । केन्द्रको विरोध गर्छ तर आफैँ केन्द्र निर्माण गर्छ ।” उहाँले आज नेपाली समाजको आवश्यकतालाई मध्यनजर गरेर संश्लेषणसहितको समालोचना आवश्यक रहेकोमा जोड दिनुभयो ।

डा. बालाकृष्ण अधिकारीको सहजीकरणमा सम्पन्न भएको विचार–गोष्ठीमा लेखक, कवि तथा पत्रकार सन्तोष सिम्खडा प्रतिवेदकका रूपमा रहनुभएको थियो ।